Права асобы і супольнасцяў на грамадскую
і грамадзянскую свабоду ў рэлігійных справах
1. Годнасць чалавечай асобы ў наш час людзі ўсведамляюць усё больш(1). Расце таксама колькасць тых, хто патрабуе, каб у сваёй дзейнасці людзі мелі і карысталіся ўласным разуменнем і адказнай свабодай не з прымусу, але ўсведамляючы свой абавязак. Людзі патрабуюць таксама юрыдычнага ўпарадкавання грамадзянскай улады, каб годная свабода асобы і супольнасцяў празмерна не звужалася. Гэтае патрабаванне свабоды ў чалавечым грамадстве найбольш датычыць духоўных дабротаў чалавека, а перадусім свабоднага вызнання рэлігіі ў грамадстве. Старанна ўлічваючы гэтыя чаканні людзей і маючы намер абвясціць, наколькі яны адпавядаюць праўдзе і справядлівасці, дадзены Ватыканскі Сабор даследуе святую традыцыю і вучэнне Касцёла, адкуль чэрпае новае, што заўсёды гарманіруе са старым.
Таму Святы Сабор у першую чаргу вызнае, што сам Бог паказаў чалавецтву шлях, на якім, служачы Яму, людзі могуць быць збаўлены ў Хрысце і дасягнуць шчасця. Мы верым, што гэтая адзіная праўдзівая рэлігія трывае ў каталіцкім і апостальскім Касцёле, якому Пан Езус пакінуў абавязак пашыраць яе сярод усіх народаў, сказаўшы Апосталам: «Ідзіце, навучайце ўсе народы, хрысцячы іх у імя Айца, і Сына, і Духа Святога, навучайце іх выконваць усё, што Я наказаў вам» (Мц 28, 19-20). З іншага боку, усе людзі павінны шукаць праўду, асабліва ў тым, што датычыцца Бога і Яго Касцёла, і, пазнаўшы, прыняць яе і захаваць.
Аднак Святы Сабор таксама абвяшчае, што гэтыя абавязкі закранаюць і абавязваюць чалавечае сумленне, бо праўда ўсталёўваецца праз саму праўду, якая пранікае ў розумы дзякуючы сваёй слодычы і сіле. У сваю чаргу, паколькі рэлігійная свабода, якая неабходна людзям для выканання свайго абавязку служэння Богу, прадугледжвае ў грамадзянскай супольнасці адсутнасць прымусу, яна захоўвае непарушным традыцыйнае каталіцкае вучэнне пра маральны абавязак людзей і супольнасцяў адносна праўдзівай рэлігіі і адзінага Хрыстовага Касцёла. Акрамя гэтага, Святы Сабор, разглядаючы пытанне пра рэлігійную свабоду, мае намер развіць вучэнне апошніх Найвышэйшых Пантыфікаў пра непарушныя правы чалавечай асобы і правапарадак у грамадстве.
І. Агульнае паняцце рэлігійнай свабоды
2. Ватыканскі Сабор абвяшчае, што чалавечая асоба мае права на рэлігійную свабоду. Гэтая свабода заключаецца ў тым, што ўсе людзі павінны быць свабодныя ад прымусу з боку іншых асоб або сацыяльных груп і любой чалавечай улады, каб у рэлігійных справах ніхто не быў змушаны дзейнічаць насуперак свайму сумленню, прыватна ці публічна, паасобку ці разам з іншымі. Сабор таксама сцвярджае, што права на рэлігійную свабоду грунтуецца на годнасці чалавечай асобы, пазнанай праз Божае слова, дадзенае ў Аб’яўленні, і розум(2). Права чалавечай асобы на рэлігійную свабоду ў грамадскім правапарадку павінна прызнавацца такім чынам, каб яно стала грамадзянскім правам.
З прычыны сваёй годнасці ўсе людзі як асобы, адораныя розумам і свабоднай воляй і таму здольныя да асабістай адказнасці, адчуваюць натуральную патрэбу і маральны абавязак шукаць праўду, і перш за ўсё тую, якая датычыць рэлігіі. Яны таксама абавязаны дзейнічаць згодна з пазнанай праўдай і будаваць усё сваё жыццё ў адпаведнасці з патрабаваннямі праўды. Аднак людзі не споўняць, згодна са сваёй прыродай, гэты абавязак, без псіхалагічнай свабоды, а таксама без свабоды ад усялякага знешняга прымусу. Значыць, права на рэлігійную свабоду грунтуецца не на суб’ектыўным стаўленні асобы, але на самой яе прыродзе. Таму права на такую свабоду працягвае існаваць нават для тых, хто не выконвае свайго абавязку шукаць праўду і жыць паводле яе. Карыстанне гэтым правам не можа быць забаронена, калі захоўваецца справядлівы грамадскі парадак.
3. Усё стане яшчэ больш ясным, калі ўлічыць, што найвышэйшай нормай чалавечага жыцця ёсць Божы закон — вечны, аб’ектыўны і універсальны, праз які Бог паводле намеру сваёй мудрасці і любові ўпарадкоўвае, кіруе і валадарыць усім светам і ўсімі шляхамі чалавецтва. Удзельнікам свайго закону Бог робіць чалавека, каб ён праз міласэрнае кіраванне Божага Провіду мог яшчэ глыбей пазнаць нязменную праўду(3). Таму кожны мае абавязак і права шукаць праўду ў рэлігійных справах, каб пры дапамозе адпаведных сродкаў мудра сфарміраваць для свайго сумлення правільнае і праўдзівае суджэнне.
Аднак праўду трэба шукаць уласцівым чалавечай асобе і яе сацыяльнай прыродзе спосабам, а менавіта шляхам свабоднага даследавання, навучання або кіравання, камунікацыі і дыялогу, у якіх людзі тлумачаць адно аднаму праўду, якую адкрылі (або лічаць, што адкрылі), дзеля ўзаемадапамогі ў пошуках праўды. Пасля пазнання праўды трэба яе моцна трымацца на падставе асабістай згоды.
Чалавек успрымае і прызнае наказы Божага закону сваім сумленнем. Ва ўсёй сваёй дзейнасці ён павінен кіравацца ім, каб прыйсці да Бога — сваёй мэты. Таму нельга прымушаць чалавека дзейнічаць насуперак свайму сумленню. Нельга таксама пазбаўляць яго права дзейнічаць згодна са сваім сумленнем, асабліва ў рэлігійных справах. Практыкаванне рэлігіі па сваёй сутнасці найперш складаецца з унутраных добраахвотных і свабодных актаў, праз якія чалавек непасрэдна скіроўваецца да Бога, а такія акты ніякая чалавечая ўлада не можа прадпісваць ці забараняць(4). Сама сацыяльная прырода чалавека патрабуе, каб ён знешне праяўляў свае ўнутраныя рэлігійныя акты, каб яднаўся з іншымі ў рэлігійных справах, каб вызнаваў сваю рэлігію ў супольнасці.
Таму робіцца гвалт над чалавечай асобай і парадкам, усталяваным Богам для людзей, калі забараняецца свабодна практыкаваць рэлігію ў грамадстве чалавеку, які пры гэтым захоўвае справядлівы грамадскі парадак.
Рэлігійныя акты, праз якія людзі прыватна ці публічна звяртаюцца да Бога паводле асабістага пераканання, сваёй сутнасцю пераўзыходзяць парадак зямных і часовых спраў. Таму грамадзянская ўлада, якой уласціва імкненне да агульнага часовага дабра, сапраўды павінна прызнаваць рэлігійнае жыццё сваіх грамадзян і спрыяць яму. Аднак трэба сказаць, што яна парушае свае межы, калі спрабуе кіраваць рэлігійнымі актамі ці перашкаджае ім.
4. Свабода, або адсутнасць прымусу ў рэлігійных справах, якая належыць паасобным людзям, павінна захоўвацца і тады, калі яны дзейнічаюць у супольнасці. Рэлігійныя супольнасці з’яўляюцца неабходнымі паводле сацыяльнай прыроды як чалавека, так і самой рэлігіі.
Гэтым супольнасцям, калі яны не парушаюць справядлівыя патрабаванні грамадскага парадку, па праву належыць свабода, каб яны маглі кіравацца ўласнымі нормамі, ушаноўваць найвышэйшае Боства ў публічным кульце, дапамагаць сваім членам у практыкаванні рэлігійнага жыцця і падтрымліваць іх сваім вучэннем, а таксама развіваць тыя ўстановы, у якіх яны маглі б супрацоўнічаць дзеля ўладкавання свайго жыцця згодна са сваімі рэлігійнымі прынцыпамі.
Рэлігійныя супольнасці маюць таксама права на тое, каб грамадзянская ўлада заканадаўчымі мерамі ці адміністратыўнымі дзеяннямі не перашкаджала ім выбіраць, навучаць, прызначаць і перамяшчаць сваіх святароў, мець адносіны з рэлігійнымі ўладамі і супольнасцямі за мяжой, узводзіць будынкі для рэлігійных мэтаў, атрымліваць і выкарыстоўваць адпаведныя сродкі і маёмасць.
Рэлігійныя супольнасці таксама маюць права без перашкод публічна навучаць сваёй веры вусна ці пісьмова і вызнаваць яе. Аднак у пашырэнні веры і ва ўстанаўленні рэлігійных практык заўсёды трэба пазбягаць любой дзейнасці, падобнай да прымусу або да нягоднага ці несправядлівага пераконвання, асабліва ў дачыненні да людзей малаадукаваных ці бедных. Такія дзеянні трэба лічыць злоўжываннем сваім правам і парушэннем правоў іншых.
Акрамя гэтага, з самога паняцця рэлігійнай свабоды вынікае, што рэлігійным супольнасцям не забараняецца свабодна праяўляць асаблівую сілу свайго веравучэння ў арганізацыі грамадства і ажыўленні ўсёй чалавечай дзейнасці. Урэшце, у сацыяльнай прыродзе чалавека і ў самой сутнасці рэлігіі бярэ пачатак права, паводле якога людзі, натхнёныя сваім рэлігійным пачуццём, могуць свабодна збірацца разам або ствараць адукацыйныя, культурныя, дабрачынныя і грамадскія аб’яднанні.
5. Кожная сям’я, паколькі па свайму натуральнаму закону з’яўляецца ў пэўным сэнсе грамадствам, мае права свабодна наладжваць сваё хатняе рэлігійнае жыццё пад кіраўніцтвам бацькоў. Бацькі ў адпаведнасці з уласнымі рэлігійнымі перакананнямі маюць права выбраць парадак рэлігійнага выхавання сваіх дзяцей. Таму грамадзянская ўлада павінна прызнаць права бацькоў сапраўды свабодна выбіраць школы ці іншыя сродкі выхавання, і за гэтую свабоду выбару на іх не павінен прама ці ўскосна ўскладацца несправядлівы цяжар. Акрамя гэтага, права бацькоў парушаецца, калі іх дзеці змушаны наведваць заняткі, супярэчныя іх рэлігійным перакананням, або калі ўсім навязваецца адзіная сістэма адукацыі, з якой выключана рэлігійная фармацыя.
6. Агульнае дабро грамадства, г.зн. сукупнасць умоў грамадскага жыцця, пры якіх людзі могуць у поўнай меры і з адноснай лёгкасцю дасягнуць дасканаласці, заснавана найперш на абароне правоў і абавязкаў чалавечай асобы(5). Таму аб праве на рэлігійную свабоду павінны клапаціцца грамадства, сацыяльныя групы, дзяржава, Касцёл і іншыя рэлігійныя супольнасці паводле ўласцівага ім парадку і ў залежнасці ад іх абавязкаў адносна агульнага дабрабыту.
Абарона і захаванне непарушных правоў чалавека з’яўляецца істотным абавязкам кожнай грамадзянскай улады(6). Таму грамадзянская ўлада праз справядлівыя законы і адпаведныя сродкі павінна эфектыўна абараняць рэлігійную свабоду ўсіх сваіх грамадзян і дапамагаць у стварэнні ўмоў, спрыяльных для развіцця рэлігійнага жыцця, каб грамадзяне маглі сапраўды карыстацца сваімі рэлігійнымі правамі і выконваць свае рэлігійныя абавязкі, а таксама каб само грамадства атрымлівала карысць ад дабротаў справядлівасці і спакою, якія вынікаюць з вернасці чалавека Богу і Яго святой волі(7).
Калі з прычыны пэўных умоў, у якіх жывуць тыя ці іншыя народы, за нейкай адной рэлігійнай супольнасцю прызнаецца выключны грамадзянскія статус у грамадскім правапарадку, то неабходна, каб адначасова прызнавалася і захоўвалася права ўсіх грамадзян і рэлігійных супольнасцяў на рэлігійную свабоду.
Урэшце, грамадзянская ўлада павінна клапаціцца, каб роўнасць грамадзян перад законам па рэлігійнай прыналежнасці, якая сама па себе з’яўляецца агульным дабром грамадства, ніколі адкрыта ці закамуфлявана не парушалася і каб ніхто з грамадзян не адчуваў дыскрымінацыі.
З гэтага вынікае, што грамадзянскай уладзе не дазваляецца сілай, пагрозай ці іншымі сродкамі навязваць грамадзянам вызнанне ці адкідванне той ці іншай рэлігіі або забараняць каму-небудзь далучацца ці пакідаць тую ці іншую рэлігійную супольнасць. Яшчэ больш парушае Божую волю і святыя правы асобы і чалавечай сям’і любое ўжыванне сілы для знішчэння рэлігіі ці стварэння для яе перашкод або ва ўсім чалавечым родзе, або ў нейкай асобнай краіне ці ў пэўнай групе людзей.
7. Права на рэлігійную свабоду рэалізуецца ў чалавечым грамадстве, і таму карыстанне гэтым правам рэгулюецца пэўнымі абавязковымі нормамі.
Пры карыстанні любой свабодай неабходна захоўваць маральны прынцып асабістай і грамадскай адказнасці: пры рэалізацыі сваіх правоў асобныя людзі і сацыяльныя групы згодна з маральным законам абавязаны ўлічваць правы іншых, свае абавязкі адносна іншых і ўсеагульнае дабро. Да ўсіх трэба ставіцца справядліва і гуманна.
Акрамя таго, грамадзянская супольнасць мае права абараняць сябе ад магчымых злоўжыванняў, здзейсненных пад выглядам рэлігійнай свабоды. Забеспячэнне такой абароны — справа грамадзянскай улады. Аднак гэта павінна адбывацца без самаўпраўства ці несправядлівай падтрымкі якога-небудзь аднаго боку і згодна з юрыдычнымі нормамі, якія адпавядаюць аб’ектыўнаму маральнаму парадку. Гэтыя нормы неабходны для эфектыўнай абароны правоў усіх грамадзян і мірнага суіснавання, для адпаведнага клопату пра сапраўдны грамадскі спакой, якім з’яўляецца зладжанае жыццё ў сапраўднай справядлівасці, а таксама для належнай абароны грамадскай маралі. Усё гэта складае фундаментальную частку агульнага дабра і называецца грамадскім парадкам. У астатнім трэба захоўваць у грамадстве прынцып інтэгральнай свабоды, згодна з якім свабода чалавека павінна захоўвацца максімальна, і толькі тады і настолькі павінна абмяжоўвацца, калі і наколькі гэта будзе неабходным.
8. У наш час людзі церпяць розны ўціск, ім пагражае страта здольнасці свабодна выпрацоўваць сваё меркаванне. З іншага боку, здаецца, што многія схіляюцца да таго, каб выкарыстоўваць свабоду для любога непадпарадкавання ўладзе і для невыканання абавязку паслухмянасці.
Таму Ватыканскі Сабор заклікае ўсіх, асабліва тых, хто займаецца выхаваннем іншых, зрабіць усё магчымае для фарміравання такіх людзей, якія, паважаючы маральны парадак, будуць паслухмяныя законнай уладзе, а з іншага боку, будуць любіць сапраўдную свабоду, а менавіта людзей, якія ў святле праўды маглі б выпрацоўваць уласнае меркаванне, з адказнасцю здзяйсняць свае ўчынкі і імкнуцца да таго, што праўдзівае і справядлівае, а таксама ахвотна супрацоўнічаюць у гэтым з іншымі.
Такім чынам, рэлігійная свабода павінна таксама імкнуцца і весці да таго, каб людзі больш адказна выконвалі свае абавязкі ў грамадскім жыцці.
ІІ. Рэлігійная свабода ў святле Аб’яўлення
9. Тое, што Ватыканскі Сабор абвяшчае наконт правоў чалавека на рэлігійную свабоду, абапіраецца на годнасць асобы, патрабаванні якой паўней адкрываюцца чалавецтву дзякуючы шматвяковаму вопыту. Больш за тое, гэтае вучэнне пра свабоду мае карані ў Божым Аб’яўленні, і таму хрысціяне павінны з найбольшай пашанай яго захоўваць. Аб’яўленне непасрэдна не сцвярджае права на свабоду ад знешняга прымусу ў рэлігійных справах, аднак раскрывае годнасць чалавечай асобы ва ўсёй яе паўнаце, паказвае павагу Хрыста да свабоды чалавека адносна абавязку верыць Божаму слову і вучыць нас таму духу, які вучні такога Настаўніка павінны распазнаваць і выяўляць ва ўсім. Такім чынам раскрываюцца асноўныя прынцыпы, на якіх грунтуецца вучэнне гэтай Дэкларацыі пра рэлігійную свабоду. У прыватнасці, рэлігійная свабода ў грамадстве цалкам гарманіруе са свабодай акту хрысціянскай веры.
10. Адным з асноўных прынцыпаў каталіцкага вучэння, якое змешчана ў Божым слове і заўсёды прапаведавалася Айцамі Касцёла(8), заключаецца ў тым, што чалавек павінен адказваць Богу верай дабравольна. Таму нікога нельга прымушаць прыняць веру(9). Акт веры па сваёй сутнасці з’яўляецца дабравольным, бо чалавек, адкуплены Хрыстом Збаўцам і пакліканы праз Езуса Хрыста да ўсынаўлення(10), не можа прыйсці да Бога, які адкрывае сябе, пакуль пад кіраўніцтвам Айца(11) не выкажа Богу разумную і свабодную паслухмянасць веры. Таму адсутнасць у рэлігійных справах усялякага прымусу з боку людзей будзе цалкам адпавядаць сутнасці веры. Адпаведна, прынцып рэлігійнай свабоды значна садзейнічае таму, каб людзі маглі без перашкод запрашацца да хрысціянскай веры, да дабравольнага прыняцця і актыўнага яе вызнавання ўсім сваім жыццём.
11. Бог кліча людзей служыць Яму ў духу і праўдзе, і яны прымаюць гэты абавязак у сваім сумленні, але не адчуваюць у гэтым прымусу. Таму што Бог шануе годнасць чалавечай асобы, якую Ён сам стварыў і якая павінна кіравацца ўласным меркаваннем і карыстацца свабодай. Гэтая праўда цалкам выявілася ў Езусе Хрысце, у якім Бог дасканала паказаў сябе і свае шляхі. Хрыстус, наш Настаўнік і Пан(12), ціхі і пакорны сэрцам(13), цярпліва запрашаў і заклікаў да сябе вучняў(14). Цудамі Ён як бы падмацоўваў і пацвярджаў сваё прапаведаванне, каб абудзіць і ўмацаваць веру тых, хто Яго слухаў, але без прымусу(15). Сапраўды, Ён дакараў за бязвер’е тых, хто слухаў Яго, але здзяйсненне пакарання ў дзень Суда пакінуў Богу(16). Калі Ён паслаў сваіх Апосталаў у свет, то сказаў ім: «Хто паверыць і ахрысціцца, будзе збаўлены, а хто не паверыць, будзе асуджаны» (Мк 16, 16). Прызнаючы, што разам з пшаніцай быў пасеяны і каласоўнік, Ён загадаў пакінуць расці разам і адно, і другое аж да часу жніва, якое адбудзецца ў канцы свету(17). Ён адмовіўся быць палітычным Месіяй, які кіруе сілай(18), і пажадаў называць сябе Сынам Чалавечым, які прыйшоў, «каб служыць і аддаць жыццё сваё для адкуплення многіх» (Мк 10, 45). Ён паказаў сябе дасканалым Слугой Бога(19), які «трысціны надламанай не пераломіць, і кнота, які тлее, не пагасіць» (Мц 12, 20). Ён прызнаў грамадзянскую ўладу і яе правы, калі загадаў плаціць падатак цэзару, аднак выразна нагадваў, што найвышэйшыя Божыя законы павінны захоўвацца: «Аддайце цэзарава цэзару, а Божае — Богу» (Мц 22, 21). Урэшце, здзейсніўшы на крыжы справу адкуплення, праз якую даў збаўленне і сапраўдную свабоду людзям, Ён скончыў сваё Аб’яўленне. І хоць сведчыў аб праўдзе(20) , аднак не хацеў сілаю навязваць яе тым, хто супраціўляўся ёй, бо Яго Валадарства абараняецца не мячом(21). Яно ўмацоўваецца сведчаннем аб праўдзе і слуханнем праўды, а пашыраецца дзякуючы той любові, якой Хрыстус, узняты на крыжы, прываблівае да сябе людзей(22).
Навучаныя словам і прыкладам Хрыста, Апосталы ішлі тым жа шляхам. З самага пачатку Касцёла вучні Хрыста імкнуліся прывесці людзей да веры ў Хрыста Пана не пры дапамозе прымусу або сродкаў, не вартых Евангелля, але перадусім моцай Божага слова(23). Яны мужна прапаведавалі ўсім план Бога Збаўцы, «які хоча, каб усе людзі збавіліся і дасягнулі пазнання праўды» (1 Цім 2, 4). Аднак у той жа час яны паважалі абяздоленых, нават калі тыя памыляліся, і так паказвалі, што «кожны з нас адкажа за сябе перад Богам» (Рым 14, 12)(24), а таму павінен падпарадкавацца свайму сумленню. Падобна Хрысту Апосталы заўсёды імкнуліся сведчыць аб Божай праўдзе і «адважна абвяшчалі Божае слова» (Дз 4, 31), праяўляючы немалую мужнасць перад народамі і іх кіраўнікамі(25). Яны цвёрда верылі, што само Евангелле з’яўляецца Божай моцай для збаўлення ўсіх, хто верыць(26). Таму адкінулі ўсю «цялесную зброю»(27) і, ідучы за прыкладам ціхага і цярплівага Хрыста, яны прапаведавалі Божае слова з упэўненасцю, што яго Божай сілай можна супрацьстаяць сілам, накіраваным супраць Бога(28), і прывесці людзей да веры ў Хрыста і да паслухмянасці Яму(29). Як Настаўнік, так і Апосталы прызнавалі законную грамадзянскую ўладу. «Бо няма ўлады не ад Бога», — як вучыць Апостал, і таму загадвае: «Кожны няхай будзе падначалены вышэйшым уладам... Той, хто пярэчыць уладзе, пярэчыць Божаму ўстанаўленню» (Рым 13, 1-2)(30). Але ў той жа час яны не баяліся супярэчыць публічнай уладзе, якая не прымала святую волю Бога: «Трэба слухацца Бога больш, чым людзей» (Дз 5, 29)(31). Гэтым шляхам ішло вялікае мноства мучанікаў і вернікаў праз усе вякі і па ўсёй зямлі.
12. Таму Касцёл, верны евангельскай праўдзе, ідзе шляхам Хрыста і Апосталаў, калі прызнае, што прынцып рэлігійнай свабоды адпавядае годнасці чалавека, што ён згодны з Божым Аб’яўленнем і падтрымлівае яго. Цягам вякоў Касцёл захоўваў і перадаваў гэтую дактрыну, атрыманую ад Настаўніка і Апосталаў. У жыцці Божага народу, які пілігрымуе праз зменлівую чалавечую гісторыю, часам былі такія дзеянні, якія не адпавядалі духу Евангелля і нават супярэчылі яму. Нягледзячы на гэта заўсёды заставалася непарушным вучэнне Касцёла, што нікога нельга прымушаць да веры.
Такім чынам, закваска Евангелля доўгі час дзейнічала ў розумах людзей і ў значнай ступені садзейнічала таму, што з цягам часу людзі сталі больш шырока прызнаваць годнасць чалавечай асобы і ўзрасла іх перакананасць у тым, што асоба ў грамадстве павінна быць свабоднай ад любога чалавечага прымусу ў рэлігійных справах.
13. Найбольшай каштоўнасцю, якая ўваходзіць у дабро Касцёла ды і самой зямной дзяржавы і якую заўсёды і ўсюды трэба берагчы і абараняць ад усялякага замаху, безумоўна з’яўляецца такая свабода дзеяння Касцёла, якой патрабуе клопат пра збаўленне людзей(32). Гэта тая святая свабода, якой Адзінародны Сын Божы надзяліў Касцёл і якую Ён набыў сваёй крывёю. Яна настолькі ўласцівая Касцёлу, што той, хто выступае супраць яе, выступае супраць волі Бога. Свабода Касцёла — гэта фундаментальны прынцып адносінаў паміж Касцёлам і грамадзянскімі ўладамі і ўсім грамадзянскім парадкам.
У чалавечым грамадстве і перад любой публічнай уладай Касцёл адстойвае сваю свабоду як усталяваная Панам Езусам духоўная ўлада, якая згодна з Божым наказам мае абавязак ісці па ўсім свеце і прапаведаваць Евангелле кожнаму стварэнню(33). Касцёл таксама патрабуе свабоды для сябе як для супольнасці людзей, якія маюць права жыць у грамадстве згодна з прадпісаннямі хрысціянскай веры(34).
Толькі тады, калі прынцып рэлігійнай свабоды не толькі абвяшчаецца на словах ці проста адлюстраваны ў заканадаўстве, але таксама сапраўды ажыццяўляецца, Касцёл атрымлівае неабходную для выканання боскай місіі стабільную юрыдычную і фактычную незалежнасць, якой настойліва патрабавалі ў грамадстве касцёльныя ўлады(35). У той жа час хрысціяне, як і ўсе іншыя людзі, маюць грамадзянскае права на тое, каб ім не перашкаджалі жыць у згодзе са сваім сумленнем. Таму існуе гармонія паміж свабодай Касцёла і рэлігійнай свабодай, якая разумеецца як права усіх людзей і супольнасцяў і якая зацверджана законам.
14. Дзеля захавання вернасці Божаму наказу «навучаць усе народы» (пар. Мц 28, 19), каталіцкі Касцёл павінен з усіх сілаў працаваць, «каб слова Пана пашыралася і праслаўлялася» (2 Тэс 3, 1).
Таму Касцёл настойліва просіць сваіх дзяцей «перш за ўсё... каб мольбы, малітвы, просьбы аб заступніцтве і падзякі ўзносіліся за ўсіх людзей... Гэта добра і прыемна ў вачах Збаўцы нашага, Бога, які хоча, каб усе людзі былі збаўлены і дайшлі да пазнання праўды» (1 Цім 2, 1-4).
У фарміраванні свайго сумлення хрысціяне павінны старанна зважаць на святое і трывалае вучэнне Касцёла(36). Па волі Хрыста каталіцкі Касцёл з’яўляецца настаўнікам праўды, і яго абавязак — абвяшчаць тую Праўду, якой з’яўляецца Хрыстус, і аўтэнтычна навучаць ёй, а таксама абвяшчаць і сцвярджаць сваёй уладай тыя маральныя прынцыпы, якія вынікаюць з самой чалавечай прыроды. Акрамя гэтага, няхай хрысціяне мудра абыходзяцца з тымі, хто не верыць, няхай «у Духу Святым, у любові некрывадушнай, у слове праўды» (2 Кар 6, 6-7) распаўсюджваюць святло жыцця з усёй упэўненасцю(37) і апостальскай адвагай, нават да праліцця сваёй крыві.
Вучань мае важны абавязак перад Хрыстом Настаўнікам: больш поўна пазнаваць прынятую ад Яго праўду, верна абвяшчаць і мужна абараняць яе, пазбягаючы сродкаў, супярэчных духу Евангелля. У той жа час, любоў Хрыста кліча яго з любоўю, разважлівасцю і цярплівасцю адносіцца да людзей, якія памыляюцца адносна веры або не ведаюць пра яе(38). Усё павінна брацца пад увагу: і абавязак перад Хрыстом — жыццядайным Словам, якога неабходна абвяшчаць, і правы чалавечай асобы, і мера ласкі, якой Бог праз Хрыста адарыў чалавека, пакліканага дабравольна прыняць і вызнаваць веру.
15. Бачна, што ў наш час людзі хочуць свабодна вызнаваць рэлігію прыватна і публічна. Больш за тое, рэлігійная свабода ўжо абвешчана ў большасці канстытуцый і ўрачыста прызнаецца міжнароднымі дакументамі(39).
Аднак існуюць і такія рэжымы, пры якіх самі грамадзянскія ўлады, хоць свабода рэлігійнага культу прызнаецца ў іх канстытуцыі, спрабуюць перашкодзіць грамадзянам вызнаваць рэлігію, ускладняюць жыццё рэлігійных супольнасцяў і робяць яго небяспечным.
Святы Сабор з радасцю вітае добрыя знакі нашага часу, але з болем кажа пра іншыя вартыя жалю факты. Таму заклікае католікаў і настойліва просіць усіх людзей больш уважліва паразважаць над неабходнасцю рэлігійнай свабоды, асабліва для сучаснай чалавечай сям’і.
Бачна, што ўсе народы ідуць да яшчэ большай еднасці, што адносіны паміж людзьмі розных культур і рэлігій становяцца ўсё больш цеснымі, што ўзрастае ўсведамленне асабістай адказнасці кожнага чалавека. Таму для ўмацавання і ўсталявання міру і згоды ў чалавечай сям’і неабходна, каб рэлігійная свабода мела ўсюды дзейсную юрыдычную абарону і каб захоўваліся вышэйшыя абавязкі і правы людзей, якія дазволяць ім свабодна весці рэлігійнае жыццё ў грамадстве.
Няхай Бог і Айцец усіх учыніць так, каб чалавечая сям’я праз стараннае захаванне прынцыпу рэлігійнай свабоды ў грамадстве магла дасягнуць дзякуючы ласцы Хрыста і моцы Духа Святога найвышэйшай і вечнай «свабоды хвалы дзяцей Божых» (Рым 8, 21).
Усё, што абвешчана ў гэтай Дэкларацыі — у цэлым і паасобку — ухвалена Айцамі Святога Сабору. Апостальскай уладай, дадзенай Нам Хрыстом, Мы разам з Дастойнымі Айцамі ў Духу Святым зацвярджаем, прымаем, пастанаўляем і загадваем абнародаваць гэтыя саборныя пастановы дзеля Божай хвалы.
Рым, у св. Пятра, 7 снежня 1965г.
Я, ПАВЕЛ, Біскуп каталіцкага Касцёла
(Ідуць подпісы Айцоў)
Дэкларацыя, абвешчаная 7 снежня 1965 года на закрыцці Сабору, прайшла доўгі і складаны шлях і была прадметам напружаных дыскусій, бо ў ёй разглядаецца магчымасць дыялогу паміж каталіцкім вучэннем і сучаснымі поглядамі. Ідучы за Хрыстом, які клікаў, але не прымушаў, дакумент абвяшчае правы і абавязкі не толькі каталіцкага Касцёла, але і кожнай рэлігійнай групы ажыццяўляць сваю свабоду, у тым ліку і рэлігійную, без прымусу якіх-небудзь асобных людзей і сацыяльных груп. Гэтая свабода датычыць права асобы выбіраць рэлігію і паступаць згодна са сваім сумленнем, бо ніхто не можа здзяйсняць прымус над сумленнем бліжняга, нават дзеля аб’ектыўнай праўды.
__________________
(1) Пар. IOANNES XXIII, Litt. Encycl. Pacem in terris, 11 aprilis 1963: AAS 55 (1963), p. 279; тамсама, p. 265; PIUS XII, Nuntius radiophonicus, 24 dec. 1944: AAS 37 (1945), p. 14.
(2) Пар. IOANNES XXIII, Litt. Encycl. Pacem in terris, 11 aprilis 1963: AAS 55 (1963), pp. 260-261; PIUS XII, Nuntius radiophonicus, 24 dec. 1942: AAS 35 (1943), p. 19; PIUS XI, Litt. Encycl. Mit brennender Sorge, 14 martii 1937: AAS 29 (1937), p. 160; LEO XIII, Litt. Encycl. Libertas praestantissimum, 20 iunii 1888: Acta Leonis XIII, 8 (1888), pp. 237-238.
(3) Пар. S. THOMAS, Summa theologica, I-II, q. 91, a. 1; q. 93, a. 1-2.
(4) Пар. IOANNES XXIII, Litt. Encycl. Pacem in terris, 11 aprilis 1963: AAS 55 (1963), p. 270; PAULUS VI, Nuntius radiophonicus, 22 dec. 1964: AAS 57 (1965), pp. 181-182; S. THOMAS, Summa theologica, I-II, q. 91, a. 4 c.
(5) Пар. IOANNES XXIII, Litt. Encycl. Mater et Magistra, 15 maii 1961: AAS 53 (1961), p. 417; ён жа, Litt. Encycl. Pacem in terris, 11 aprilis 1963: AAS 55 (1963), p. 273.
(6) Пар. IOANNES XXIII, Litt. Encycl. Pacem in terris, 11 aprilis 1963: AAS 55 (1963), pp. 273-274; PIUS XII, Nuntius radiophonicus, 1 iunii 1942: AAS 33 (1941), p. 200.
(7) Пар. LEO XIII, Litt. Encycl. Immortale Dei, 1 nov. 1885: ASS 18 (1885), p. 161.
(8) Пар. LACTANTIUS, Divinarum Institutionum, Lib. V, 19: CSEL 19, pp. 463-464, 465; PL 6, 614 et 616 (cap. 20); S. AMBROSIUS, Epistola ad Valentinianum Imp., Ep. 21: PL 16, 1005; S. AUGUSTINUS, Contra litteras Petiliani, Lib. II, cap. 83: CSEL 52, p. 112; PL 43, 315; пар. C. 23, q. 5, c. 33 (ed. Friedberg, col. 939); ён жа, Ep. 23: PL 33, 98; ён жа, Ep. 34: PL 33, 132; ён жа, Ep. 35: PL 33, 135; S. GREGORIUS MAGNUS, Epistola ad Virgilium et Theodorum Episcopos Massiliae Galliarum, Registrum Epistolarum, I, 45: MGH Ep. 1, P. 72; PL 77, 510-511 (lib. I, ep. 47); ён жа, Epistola ad Iohannem Episcopum Constantinopolitanum, Registrum Epistolarum, III, 52: MGH Ep. I, p. 210; PL 77, 649 (lib. III, ep. 53); пар. D. 45, c. 1 (ed. Friedberg, col. 160); CONC. TOLET. IV, c. 57: MANSI 10, 633; пар. D. 45, c. 5 (ed. Friedberg, col. 161-162); CLEMENS III: X., V, 6, 9: ed. Friedberg, col. 774; INNOCENTIUS III, Epistola ad Arelatensem Archiepiscopum, X., III, 42, 3: ed. Friedberg, col. 646.
(9) Пар. CIC, can. 1351; PIUS XII, Allocutio ad Praelatos Auditores caeterosque officiales et administros Tribunalis S. Romanae Rotae, 6 oct. 1946: AAS 38 (1946), p. 394; ён жа, Litt. Encycl. Mystici Corporis, 29 iunii 1943: AAS (1943), p. 243.
(10) Пар. Эф 1, 5.
(11) Пар. Ян 6, 44.
(12) Пар. Ян 13, 13.
(13) Пар. Mц 11, 29.
(14) Пар. Mц 11, 28-30; Ян 6, 67-68.
(15) Пар. Mц 9, 28-29; Mк 9, 23-24; 6, 5-6; PAULUS VI, Litt. Encycl. Ecclesiam suam, 6 aug. 1964: AAS 56 (1964), pp. 642-643.
(16) Пар. Mц 11, 20-24; Рым 12, 19-20; 2 Тэс 1, 8.
(17) Пар. Mц 13, 30. 40-42.
(18) Пар. Mц 4, 8-10; Ян 6, 15.
(19) Пар. Іс 42, 1-4.
(20) Пар. Ян 18, 37.
(21) Пар. Mц 26, 51-53; Ян 18, 36.
(22) Пар. Ян 12, 32.
(23) Пар. 1 Кар 2, 3-5; 1 Тэс 2, 3-5.
(24) Пар. Рым 14, 1-23; 1 Кар 8, 9-13; 10, 23-33.
(25) Пар. Эф 6, 19-20.
(26) Пар. Рым 1, 16.
(27) Пар. 2 Кар 10, 4; 1 Тэс 5, 8-9.
(28) Пар. Эф 6, 11-17.
(29) Пар. 2 Кар 10, 3-5.
(30) Пар. 1 П 2, 13-17.
(31) Пар. Дз 4, 19-20.
(32) Пар. LEO XIII, Litterae Officio sanctissimo, 22 dec. 1887: ASS 20 (1887), p. 269; ён жа, Litterae Ex litteris, 7 aprilis 1887: ASS 19 (1886), p. 465.
(33) Пар. Mк 16, 15; Mц 28, 18-20: PIUS XII, Litt. Encycl. Summi Pontificatus, 20 oct. 1939: AAS 31 (1939), pp. 445-446.
(34) Пар. PIUS XI, Litterae Firmissimam constantiam, 28 martii 1937: AAS 29 (1937), p. 196.
(35) Пар. PIUS XII, Allocutio Ci riesce, 6 dec. 1953: AAS 45 (1953), p. 802.
(36) Пар. PIUS XII, Nuntius radiophonicus, 23 martii 1952: AAS 44 (1952), pp. 270-278.
(37) Пар. Дз 4, 29.
(38) Пар. IOANNES XXIII, Litt. Encycl. Pacem in terris, 11 aprilis 1963: AAS 55 (1963), pp. 299-300.
(39) Пар. IOANNES XXIII, Litt. Encycl. Pacem in terris, 11 aprilis 1963: AAS 55 (1963), pp. 295-296.
